Kritiku dhe esteti i njohur i muzikës B. Kremnjer e krahason simfoninë e IX të Bethovenit me një oqean dallgësh.
(Veprat më të njohura të këtij gjeniali, janë 9 simfoni, 5 koncerte për piano, 32 sonata dhe 16 kuartetet, si dhe muzikë dhome, vepra korale dhe këngë. Ai u pagëzua më 17 dhjetor 1770 në Bon, Gjermani dhe vdiq më 26 mars 1827 në Vjenë, Austri). Të gjitha veprat e tij trajtohen si kryevepra në muzikën botëror. Vetë Bethoveni e vlerësonte Simfoninë e IX si kryevepër të tij. Simfonia e IX është e njohur dhe e nderuar në të gjithë botën artistike jo vetëm si kryevepër, por edhe sepse autori e kompozoi në një kohë kur ishte krejtësisht i shurdhët. Simfonia u hodh në pentagram si një kompozim i pabesueshëm në të gjithë botën e muzikës pa dëgjuar asnjë tingull autori i saj.
Para se ta hidhte në pentagram ai, gjeniu, tërë jetës së përditshme krijuese, kish mbledhur motive të shumta dhe i kish strehuar në subkoshiencën e tij gjeniale. Ashtu si përrenjtë e lumenjtë mbushen e derdhen në det, ashtu dhe këto pjesë tingëllore strehuar në pentagramin e trurit të tij, shpërthyen një ditë. Vetëm autori e ndjente se kjo vepër do shënonte një etapë drejt diçkaje madhështore, jo nga madhësia, por nga risia, nga pamatshmëria cilësore që nuk shprehet dot me fjalë. Orkestrat e Vjenës nga më të shquarat në Evropë herë pas here do ndeshnin vështirësi të pakohëshme për ta interpretuar e disa herë do ta anulonin, por autori “diktator” nuk pranonte të ndryshonte asnjë notë. Autori i madh me këtë muzikë kish “shpallur luftën”, për fitore, luftën tingëllore të padëgjuar më parë.
(Veprat e tij më të njohura janë 9 simfoni, 5 koncerte për piano, 32 sonata dhe 16 kuartetet, si dhe muzikë dhome, vepra korale dhe këngë. Ai u pagëzua më 17 dhjetor 1770 në Bon, Gjermani dhe vdiq më 26 mars 1827 në Vjenë, Austri.)
HUMNERAT DHE LARTËSITË
Fillimi luhet nëpër një mjegull që duket sikur lëviz mbi orkestër, ngrihet lart sikur prek tavanin dhe zbret duke rënë në një boshllëk ajri humnerik e përsëri ngrihet si një dallgë e fuqishme, kërcënuese, nëntë ballë, e gjëmon me bubullimë – si një prolog, e rruga më pas do kërkojë energji dhe vullnet titanik, përleshje të ashpra kaotike e njëkohësisht solemnitetin e trumbetave – si në luftë dhe për luftë – është dhënë kështu simboli i tronditjeve të thella – karakteristikë bethoviane kjo në të gjithë veprën e tij madhështore. Në kohë ai ishte bashkë rendës i luftës tiranike – aq sa i vunë zjarrin Evropës – dhe çdo gjë që kish arritur njerëzimi deri atëherë. Ngjarjet historike ndizen e rreshtohen në pentagram – dhe si furtunë dhe si vullkan. Ai nuk e fshehu kokën në rërë dhe i tha botës me mjetin më hyjnor artistik, muzikën – se jeta është luftë nga çdo brez njerëzor e se e vjetra shembet me nota e tinguj magjikë. Radhët e pentagramit dhe notat që i derdheshin si stuhi përfytyroheshin si reparte lufte që përplaseshin e salla ka një drithmë që nuk shprehet e nuk kupton nga vjen ky rrezik.
TMERRI I TUNXHIT
Në pjesën e dytë dëgjuesin e mbërthen një ankth që ngrihet pa ndalim si sustë çeliku e që godet në çdo hap. Kumbimi me një shumë zanoresh të ndërlikuar (me heshtje dhe gjëmime), gjithsesi me kadencë ngritjeje, ku duket se shpërthen furtuna me gjëmime tunxhi duke u rritur si ortek i egër i pandalshëm. Fjalët janë të rralla për të shprehur tempin e lëvizjes; është një temp që të merr frymën, që të mbyt; ti psherëtin në ankth dhe pret të ndodhë diçka e tmerrshme e papritur, ngjitur me trupin tënd. …Dhe ja, pas tingujve të ëmbël të adaxhios së qetë, vjen një gjëmim i tmerrshëm që prish qetësinë e duket sikur shpërtheu një si flakë.
(Rikard Vagneri këtë çast e emëroi “tunxhi i tmerrit”) – kontrabasi dhe violonçelat – thirrën energjikisht dhe pushtuan lartësitë. E pastaj, befas ngrihet një zë që dredh llambat e dritave në tavan – nga trombonët e, lëvizja sakaq ndërpritet si aksident; ngjitur vjen një qetësi e kthjellët si kristal, e patrazuar, sunduese; klarinetat fillojnë një muzikë të ëmbël, të këndshme dhe e gjithë orkestra madhështore sikur nuk kanë qenë në luftë, hollë-hollë nisin një valle të kënduar ruse, që autori i kish fort për zemër (ai i donte aq shumë këto dhe në bazë të tyre kish kompozuar kuartetet e Ramuzovskit. Futja e kësaj teme entuziaste përfshin të gjithë orkestrën me motive e forma të larmishme të papritura e të panjohura në asnjë kompozim të mëparshëm.
VALLE ZOGJSH MBI TAVOLINË…
Pjesa e tretë është quajtur si kulmi i lirikës filozofike në muzikë. Mjeshtërisht këtu të gjitha mjetet shprehëse janë lakonike, ndoshta, këtë lakonizëm kanë pasur parasysh shumë kritikë dhe në arte të tjera dhe në letërsi që thonë se lakonizmi është forma më e lartë e shfaqjes së gjenialitetit. Në radhorët e Bethovenit pasuritë më të mëdha nuk janë idetë e njohura, të luftës e të fitores, as mendimet universale, të përmbysjes dhe të pushtetit tjetër, por përpunimi i tyre deri në mosnjohje. Arti. Muzika. Është qielli i kaltër me yjet që mjeshtri i rrëmben dhe i vendos në pentagram; mbyll sytë dhe i dëgjon në heshtje brendësive të vetvetes..; është Niveli universal i muzikës është qetësia dhe përqendrimi i thellë, melodia magjepsëse, dëlirësia. Violinat të kujtojnë një valle zogjsh që me krahët e tyre lëvizin mjegullën e pjesës së parë. Befas, (sa shumë befasi ka kjo simfoni), befas, pra ngrihen tingujt magjepsës të tunxhit me shurdhmëri solemne qiellore. Orkestra dridhet e po njofton në gjuhën e saj, ose në gjuhën e të ardhmes së panjohur gëzimin e papritur, e përsëri befas, ka filluar pjesa e katërt – ”tri pjesët e para janë konsideruar si tri planetë të një sistemi unik të harmonizuar”.
E PAMUNDURA
Finalja po vjen, po vjen një tjetër trup qiellor dritëdhënës. Rrezaton një dritë e çuditshme sikur një diell tjetër sapo del. E gjithë kjo harmoni tronditëse planetare, është kompozuar në ndjesinë e pabesueshme të mosdëgjimit – është imazhi tingëllor, që prodhon me imagjinata e tij, padyshim e lindur” (B.Kremnjer). Në finalen drithëruese pritet një duel, një luftë e ashpër e majave dhe humnerave melodioze që po ndizet gradualisht, a thua se skulptori me daltën e hollë që ka kapur shkëmbin prej mermeri, po zbulon fytyrën e bardhë të një bebeje që qesh, apo nga dritaret e mëdha të sallës po shtyheshin degët e kumbullave të sapoçelura me petalet e holla të bardha sikur janë shkoqur yjet?. Po vjen gëzimi. I bardhë. Verbues – jo dielli qafëprerë (i Apolinerit)… Nëpër korridore resh të bardha diçka ka ndodhur … – po prit! Ka ndodhur çudia. Kompozitori mbyll buzët me nervozizëm. Diçka po ndodh. Kjo nuk ka ndodhur kurrë. Këtë nuk e beson askush … por, Notat që mund të alternohen në mijëra forma e melodi, këtu nuk mjaftojnë. Dhe notat përmbi nota nuk mund të japin atë që ka mjeshtri në kokë. Ai po kërkon mjete të tjera shprehëse. Dhe ja, e pa ndodhura në asnjë simfoni…
Natën në gjumë, duke lexuar lirikat e Shilerit, ai i tha orkestrës, mjaft këtu! Fol Ndryshe! Fol me fjalë, jo me nota. Është fjala e njohur e poetit të madh lirik gjerman, që në këto momente finale do zëvendësonte notat. Këtu për herë të parë në zhanrin e simfonisë u shkri fjala dhe muzika; orkestra e habitur ngre supet, fantazia e ekzekutimit nga një solist, në kor orkestral, mund ta japë plotësisht temën e gëzimit. Ishte një çelës që shkriu organikisht dy mjeshtri, oden e gëzimit të Shilerit me muzikën e Bethovenit. Për herë të parë orkestra simfonike instrumentale bashkoi të pabashkueshmen, vetveten, me zërin njerëzor. Ky çelës zbulues e la autorin për net të tëra pa gjumë, organizmi i tij as pushonte, as flinte – u bë mizantrop, ndërpreu komunikimin me njerëzit. Ai “ziente nga brenda”, – shkruan Shindleri. Thuhet se një herë hyri me vrap në dhomë duke bërtitur, “e gjeta, e gjeta” – (eureka kish bërtitur dhe një shkencëtar i lashtë në banjë…). U gjet recitativi dhe orkestra duhet të shqiptonte “o vëllezër, flakni brengat, mjaft u trishtuat … tani, shkujdesur këndoni gëzimit të jetës . E iu duk se salla magjepsëse e Vjenës u ndriçua nga rrezet e arta të një shkëlqimi shpirtëror rrezatues, ….Orkestra interpreton motivet kryesore të të tri pjesëve të para që hap pas hapi ndërpriten me ashpërsi nga recitativat Shilero-Bethoviane.
Mos e kthe kokën pas! Salla e ngritur më këmbë ka hyrë në stinën e pranverës. Është vezullimi i parë i gëzimit që ka zbritur në tokë, ashtu pa zhurmë në finale, pa kurora, pa trëndafila; Nga vjen ky zë i ulët, të ëmbël, me qetësi të tendosur poshtë thellësive, a ndoshta nga mjegullat e pjesës së parë; të vetëm tani timbrojnë kontrabasët. Orkestra është bërë si e marrë – njeri u shpreh “plaku ka lojtar mendsh, kërkoi të pamundurën”; vullneti i tij të kujton Anteun – ky gjigand kish kompozuar me një tendosje nervash e muskujsh – dhe përfytyro, muzikanti gjenial nuk dëgjonte asgjë, asgjë! As gjëmimet e duartrokitjeve të asaj salle gjigande; ai kish prekur me dorë imazhin qiellor të tingujve që i kish prodhuar imagjinata dhe guximi i tij përtej njeriut, përtej të besueshmes. Që kur i lindi ideja e “luftës me fitore” atij i buçiste koka për të shprehur e treguar me nota rrugët e njerëzimit – nga errësira në dritë, nga skllavëria në liri, nga vuajtja në gëzim. Por notat nuk i mjaftonin të arrinin deri te drita dhe liria. Dhe arriti të kapërcente nga tunxhi i tmerrit në vezullimin tingëllor të gëzimit të njeriut.
GJENIU I MUZIKËS PA KOSTUM
Dhe as e çau kokën që, ai si autori i kësaj mrekullie, ishte më i varfëri në atë sallë. Ndoshta në atë sallë të Vjenës, nga më luksozet në Evropë, ishte i pari kompozitor që nuk kishte një frak të zi e këmishë të bardhë; ndoshta ishe rasti i parë në këtë botën e madhe që, i vetmi artist, nuk dëgjonte muzikën e tij hyjnore, as ovacionet e njerëzimit që do mbushnin skenat dhe shekujt e mëvonshëm.
Ndërsa orkestra vazhdonte “çmendurinë e saj” drejt fundit, salla u ngrit më këmbë në brohorima frenetike. Dhe pritej që të ngrihej më këmbë Bethoveni i madh. Njerëzit nuk po përmbaheshin; turreshin drejt skenës, mbushën rrugëkalimet, përplasnin këmbët, hidhnin në ajër “Republikat.” Po autori nuk dëgjonte asgjë veç imagjinonte suksesin. Lozha qe në heshtje. Gjeniu ktheu kokën pas dhe, me ata sytë e vegjël që digjeshin me shkëlqim, vuri re se vendet e preferuara lart ishin bosh. Perandori Franc me pjesëtarët e familjes dhe të oborrit nuk kish denjuar të vinte në shfaqjen e pa përsëritshme të shekullit. (Ndërsa jashtë teatrit qindra njerëz protestonin e shtyheshin se biletat qenë mbaruar dhe policia kishte bërë hark). Perandori Franc me oborrtarët e tij, nuk denjuan që në praninë e tyre të ngrihej kaq lart një muzikant i varfër që kish dhënë shumë prova se ishte kundër oborrit. ( (Bëre mirë që nuk erdhe , perandor- pëshpëriti – Kjo muzikë nuk është për ty ) Ai perandor i madh kishte frikë nga notat e pentagramit të tij. Atë e tmerronte cicërima e zogjve që lodronin nëpër violina… Bethovenit i rrëshqiti në trup një rrymë e ftohtë ajri dhe në brendësitë e tij i shkau një e qeshur e kulluar, e kristaltë. tingëllore.
Kam fituar, perandor, kam fituar!
EPILOG
Vjena qe e vogël. Koha qe më e vogël. Salla luksoze qe shumë e vogël, nuk e nxinte birin e saj në ato përmasa gjigandeske. Gjërat e vogla nuk i nxënë të mëdhatë. Gjërat e mëdha shpërfillen edhe nga kolegët. Dhe diktatorët, mbretërit e perandorët nuk merren me këta njerëz “të vegjël.”
***
Në Evropë kish penetruar opera e ëmbël italiane. Idhulli atij publiku qe Rosini. Kur vajti ky mjeshtër në Vjenë, të parin takoi Bethovenin dhe para tij, iu duk vetja e vogël. Në vetullat e tij të dendura futur në një zgavër shkëlqenin sytë e vegjël si zjarr. Ata sy e zhbironin njeriun. Ata u rrokën si dy burra që e njihnin mirë njëri tjetrin. Rosini nuk i përmbajti dot emocionet dhe para atij u përlot dhe u zverdh. Shumani e përshkroi kështu takimin e dy të mëdhenjve të Evropës në muzikë: “Flutura i preu rrugën Shqiponjës, por kjo, i lëshoi rrugë dhe iu shmang që të mos përplasej me krahët e fuqishëm të saj.”
