Në fakt, ka qenë populli ai që ka diktuar këtë mendim të lidershipit kosovar, për shkak të natyrës së nacionalizmit shqiptar në Ballkan. Njëjtë si te nacionalizmi serb, maqedono-verior dhe malazez, ajo është natyrë egalitare (barazimtare). Te ky lloj i nacionalizmit, bërthama e ideologjisë strehohet te masat e padiferencuara popullore, ashtu që mendimi politik i shefit të shtetit, i shefit të ekzekutivit, i funksionarëve të lartë të shtetit, i “elitës” kulturore dhe tjetër, është i njëjtë me mendimin politik të njeriut mesatar, që kryesisht dominohet nga struktura fshatare e shoqërisë, ose e punëtorëve të pauperizuar (varfëruar)
Shkruan: Enver Hasani
Shteti vestfalian
Rendi kushtetues që prodhohet si rezultat i unitetit politik përfaqëson konceptin e caktuar të hapësirës politike, përkatësisht formën politike që quhet shtet modern apo shtet territorial. Ky cilësim mban vulën e Paqes së Vestfalisë (1648), e cila i territorializoi entitetet politike të kohës, duke prishur lojalitetet fetare universale dhe duke përligjësuar përfundimisht parimin e Paqes së Ausburgut (1555), se feja e princit duhet të jetë edhe feja e shtetasve të tij. Me këtë u vunë themelet për konsolidimin e shtetit territorial ku monarkitë absolute privatizuan hapësirën publike duke imponuar ligjet e tyre fundamentale, që nuk rregullonin raportin e monarkëve evropianë me shtetasit e tyre, por me vartësit e oborrit mbretëror. Monarkët akoma konsideroheshin mbi ligjin, sundonin – nuk qeverisnin – dhe atë jo mbi bazë të ligjit, por të së drejtës hyjnore – mbi një territor tanimë të definuar qartë sipas parimeve vestfaliane. Identifikimi i mbretit me shtetin ishte gjëja më themelore, kurse qeverisja, aty ku ekzistonte, si p.sh. në Angli, bazohej në përfaqësimin e shtresave shoqërore tradicionale, ku mbreti shfaqej akoma si kryefeudali. Idetë e Xhon Llokut ishin larg realizimit ndokund në truallin evropian, jashtë Anglisë. Më afër realitetit të krijuar brenda monarkive absolute të kohës ishin idetë e një mendimtari tjetër: Zhan Zhak Rusosë, i cili shërbeu si një fanar për revolucionarët francezë, të cilët shtetit vestfalian i dhanë një përmbajtje tjetër, e cila duhej të reflektohej edhe në rendin e ri kushtetues. Këtej e tutje, vullneti i përgjithshëm i popullit, jo vullneti monarkik, ishte pikë referimi për çdo gjë: sundimi u kthye në qeverisje të shumicës, e cila, gjithnjë sipas Rusosë, asnjëherë nuk gabon.
Shteti-komb ose shteti i sotshëm
Me Revolucionin Francez (1789) shteti vestfalian ka fituar cilësimin shtet-komb, për shkak se uniteti politik u arrit përmes imponimit të vullnetit nacional – përmes një procesi të përfaqësimit – ndaj popullit të një territori të përcaktuar me kufij. Arritja e këtij uniteti politik në shtetin-komb territorial ndoqi rrugë të ndryshme: në disa raste kombi krijoi shtetin, në të tjerat ndodhi një proces i kundërt – shteti krijoi dhe formoi kombin. Përvojat evropiane, shikuar historikisht, bazohen në njërën prej këtyre dy rrugëve. Në ish-vendet komuniste të Evropës, nacionalizmi paraqitet si shumë më i ndryshëm nga versioni nacionalizmit në Evropën Perëndimore. Në rastin e fundit, zhvillimi politik ka qenë lëvizje nga shteti në drejtim të kombit, kurse në rastin e vendeve ish-komuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore, kombet kanë kaluar përmes rilindjes kulturore, para se të aftësohen për të fituar shtetësinë e tyre. Kjo rrethanë e rëndësishme ka ashpërsuar problemin e identitetit kulturor: kombet e Evropës Qendrore dhe Lindore janë krijuar nga transformimet e thella kulturore që kanë të gjitha tiparet e një revolucioni kulturor. Në këto vende, qëllim i lëvizjeve nacionale ka qenë krijimi i subjektit apo aktorit të ri kulturor që më vonë mund të bëhet sovran politik. Vetëm atëherë kur populli që ndan kulturë të njëjtë konsolidohet si komunitet unik, ka mundur të bëhet fjalë për krijimin e shtetit të pavarur. Kur emri i kombeve të afta për të mbrojtur identitetet e tyre kulturore u bë i ditur, atëherë edhe emrat e pretendentëve për sovranitet u bënë të dukshëm: komb-formimi u pa si më i rëndësishëm sesa krijimi i kushtetutës. Modeli amerikan, ku kushtetuta lind si rezultat i luftës për shtet të ri, është i huaj për kombet e Evropës Qendrore dhe Lindore, të cilat nuk u angazhuan drejtpërdrejt në revolucione politike: atyre iu desh të luftojnë për identitetin e tyre kulturor. Kjo luftë për identitet kulturor ka qenë parakusht i domosdoshëm për lindjen e shteteve të reja në këtë pjesë të Evropës. Për dy shekuj botëkuptimi mbi shtetin komb në këtë pjesë të Evropës ka qenë fuqishëm i lidhur me nocionin e kulturës nacionale. Ideja e shtetit-komb në këto raste kërkon që njëkohësisht të shtjellohen çështjet politike dhe kulturore. Aktualisht ekziston një lëvizje nga sovraniteti i kombit në sovranitetin e të drejtës. Me këtë bëhet e qartë se dy revolucione të ndryshme kanë ndodhur në Evropë – një kulturor dhe tjetri politik. I pari ka pasur të bëj, siç u pa, me krijimin e kombeve të reja, kurse i dyti me ndërtimin e shteteve të reja. Sot jemi dëshmitarë të revolucionit të tretë, i cili mund të quhet kundërrevolucion, për shkak se shteti-komb po shtyhet anash nga jeta politike. Kjo e fundit ndodhë si pasojë e veprimit të aktorëve dhe faktorëve të tjerë që ushtrojnë e realizojnë autorizime të pushtetit shtetëror, me fillim nga organizatat e ndryshme qeveritare e joqeveritare, kompanitë multinacionale, e deri te lëvizjet terroriste, që seriozisht sfidojnë shtetin-komb si faktor i marrëdhënieve ndërkombëtare.
Patriotizmi kushtetues si rrugë e tretë
Patriotizmi kushtetues lindi si rrugë e tretë për të mbushur me një kuptim të ndryshëm llojin e tretë të shtetit që pasoi shtetin vestfalian territorial dhe shtetin-komb. Më nuk kishte dilemë nëse duhej zgjedhur shteti-komb apo kombi-shtet. I tërë argumenti u fokusua në përmbajtjen e vlerave ideore të tekstit të kushtetutës, e cila duhej të shërbente si një instrument dhe urë që mundëson kalimin nga patriotizmi partikularist etnik, fetar, gjuhësor, regjional dhe tjetër, në një patriotizëm që nuk reflekton asnjë dimension kulturor të shoqërisë. Në fakt, dimensionet dhe cilësitë ekzistuese kulturore të shoqërisë, te patriotizmi kushtetues mbesin anash dhe ngelin çështje private e individit. Identiteti kolektiv që mëton të krijohet përmes kultivimit të patriotizmit kushtetues bazohet në vlera dhe premisa etike që ankorohen në kushtetutë, jo në kulturën lokale, përkatësisht në mënyrën ekzistuese të jetesës së kolektivitetit që kultivon praktikat kushtetuese të përshkuara me ideologjinë e patriotizmit kushtetues. Ky lloj i kushtetutës nuk integron nacionalizmat dhe identitetet historike kolektive, përkundrazi, synon tejkalimin e tyre përmes krijimit të një tjetër identiteti kolektiv.
Teoria dhe praktika e patriotizmit kushtetues janë të vonshëm. Kanë lindur në truallin gjerman, pas katastrofës së Luftës së Dytë Botërore, për të treguar se kushtetutat kanë kapacitet dhe potencial për të tejkaluar kombin dhe nacionalizmin. Sipas avokatëve të patriotizmit kushtetues, lojaliteti ndaj kushtetutës mund të tejkalojë lojalitetin ndaj kombit. Në fjalët e arkitektit të tij, Jurgen Habermas, “kultura politike e vendit kristalizohet përreth kushtetutës së tij; secila kulturë nacionale zhvillon një interpretim të dallueshëm të parimeve kushtetuese – që në mënyrë të njëjtë janë të mishëruar në kushtetutat republikane, siç janë parimi sovranitetit popullor dhe të drejtat e njeriut – në dritën e historisë së vet nacionale” (Jurgen Habermas, The Inclusion of the Other Studies in Political Theory, The MIT Press: Cambridge, MA, 1998, fq. 118). Kombi këtu kuptohet si më me pak peshë në krahasim me kushtetutën: kombi dhe veçantitë kulturore zhduken nga horizonti politik dhe juridik, sepse patriotizmi kushtetues operon vetëm përmes konceptit të kombit politik. Ky botëkuptim e sheh kushtetutën si mjet për neutralizimin e rëndësisë politike të kulturave nacionale: qëllim është krijimi patriotëve kushtetues nga shtetasit.
Konteksti kosovar
Definimi i koncepteve paraqet pikënisjen e çdo mendimi analitik. Këtë e ka thënë Aristoteli në kohën e tij dhe mbetet aktual e i saktë edhe sot e këtu. Ky dimension i ka munguar mendimit dhe veprimit politik kosovar, sot dhe dje. Pika e referimit për definim të konceptit bazik që ka të bëjë me natyrën dhe karakterin e shtetit të Kosovës është dashur të jetë Kushtetuta e Kosovës. Lidershipi kosovar, pikërisht në këtë segment ka dështuar nga dita e parë e shpalljes së pavarësisë, duke definuar shtetin e Kosovës si shtet nacional të dytë të kombit shqiptar në Ballkan. Këtë gabim fatal – që ka prodhuar veprime politike të një natyre të kundërt me ideologjinë e patriotizmin kushtetues, themelet e të cilit u vonë më 17 shkurt 2008 – në mënyrë edhe më të verbër e ka përqafuar populli shumicë i Kosovës. Në fakt, ka qenë populli ai që ka diktuar këtë mendim të lidershipit kosovar, për shkak të natyrës së nacionalizmit shqiptar në Ballkan. Njëjtë si te nacionalizmi serb, maqedono-verior dhe malazez, ajo është natyrë egalitare (barazimtare). Te ky lloj i nacionalizmit, bërthama e ideologjisë strehohet te masat e padiferencuara popullore, ashtu që mendimi politik i shefit të shtetit, i shefit të ekzekutivit, i funksionarëve të lartë të shtetit, i “elitës” kulturore dhe tjetër, është i njëjtë me mendimin politik të njeriut mesatar, që kryesisht dominohet nga struktura fshatare e shoqërisë, ose e punëtorëve të pauperizuar (varfëruar). Ky nacionalizëm është rrënjësisht i ndryshëm nga nacionalizmi burokratik dhe nacionalizmi aristokratik, që së bashku me nacionalizmin egalitar përbëjnë tri format, në të cilat paraqitet çdo nacionalizëm në botën bashkëkohore. Te nacionalizmi burokratik, ideologjia e nacionalizmit ruhet dhe dirigjohet nga strukturat burokratike që veprojnë dhe mirëmbajnë aparatin shtetëror. Të tilla janë, ta zëmë, nacionalizmi turk dhe grek. I fundit, nacionalizmi aristokratik, është lloji më i sofistikuar i nacionalizmit, sepse ideologjia e nacionalizmit të shtetit-komb ankorohet te shtresat e larta të shoqërisë dhe mendimi e veprimi politik i saj janë tërësisht të panjohur për shtresat tjera të shoqërisë, të cilat, përmes kushtetutës dhe ligjeve ndjekin zërin dhe komandën e shtetit, të cilin e përjetojnë si të tyrin. Të tillë janë, ta zëmë, nacionalizmi slloven, austriak, francez, gjerman etj.
Në Kosovë, pasi u shpall pavarësia, në vend se tërë potenciali kulturor të orientohej kah vënia në jetë e premisave kushtetuese mbi të cilat mbështetej shteti i ri, u vazhdua me avazin e vjetër të nacionalizmit etnik, pa bërë asnjë përpjekje serioze për integrim të komuniteteve të tjera joshumicë. Kjo qasje mbetet tipike ballkanike – populli shumicë dhuron dhe heq liritë dhe të drejtat individuale dhe kolektive. Nuk ka rëndësi që disa prej tyre kanë statusin e lirive dhe të drejtave natyrore, realizimi i të cilave nuk varet nga vullneti i shtetit, aq më pak nga vullneti i popullit shumicë. Në publik triumfalisht pohohet se “në Kosovë pakicat kanë liritë dhe të drejtat më të mëdha në botë”, që paraqet shembull shkollor të nacionalizmit tipik egalitar. Ata që monitorojnë rrugën tonë për integrim euro-atlantik, në raportimet e tyre pandërprerë refuzojnë pranimin e këtij konstatimi. I fundit ka qenë raporti i Dora Bakojanis, që u përpilua në vijim të propozimit për anëtarësimin e Kosovës në Këshill të Evropës. Jeta institucionale e komuniteteve joshumicë në Kosovë, paraqitet edhe më e varfër e më diskriminuese kundrejt efektit deklarativ të diskursit mbi liritë dhe të drejtat e njeriut. Ta marrim shembull çështjen e përfaqësimi politik – në nivel qendror dhe lokal. Pakkush në Kosovë beson se është gabim trajtimi i përfaqësuesve politikë serb si një trup i huaj, aleanca politike me të cilët çdo herë duhet të bishtnohet dhe anashkalohet, kudo dhe kurdo që jepet mundësia. Formimi i koalicioneve qeverisëse, ku kërkohet vota e përfaqësuesve serbë, çdo herë shihet si një proces ku lindin heronjtë dhe tradhtarët e popullit shumicë, në vend se të kundrohet ashtu siç duhet – si një proces ku të realizohet patriotizmi kushtetues i atyre që drejtojnë komunitetet përkatëse, ku secili anëtar dhe komunitetet si tërësi, ndihen kosovar dhe përfaqësues të halleve e brengave të tyre. Një veprim i tillë politik, i bazuar në mendimin dhe veprimin politik të udhëhequr nga ideologjia e patriotizmit kushtetues, as që duket në horizont. Kjo ka një çmim të madh për qëndrueshmërinë dhe legjitimitetin e shtetit të Kosovës, të shpallur më 17 shkurt 2008, uniteti politik dhe qëllimet fundamentale politike të të cilit janë sfiduar seriozisht nga themeli vitin që shkoi me arritjen e marrëveshjeve në Bruksel dhe Ohër. Çdo dispozitë e atyre marrëveshjeve paraqet përgjigje në hallet dhe brengat e komunitetit serb të Kosovës, të cilat nuk janë adresuar nga këndi i patriotizmit kushtetues, siç është dashur të ndodh. Në vend të kësaj ka ardhur deri te ndrydhja dhe shmangja e tyre, me shpresë se “tradhtia kombëtare” do të ngelet në dyert e kundërshtarit politik. Përveç në sferën e përfaqësimit politik, gjendja e njëjtë paraqitet edhe në sferat e përdorimit të gjuhëve të komuniteteve, punësimet e tyre, edukimin dhe gati në çdo sferë të jetës.
Shikuar historikisht, kushtetutat moderne kanë lindur si një mjet për të siguruar formën politike të shtetit-komb, i cili ndërtohet si komunitet që ndan fatin e njëjtë bazuar në atë që Benedikt Anderson e ka quajtur përkatësi imagjinare e një kombi. Lidhja për një kushtetutë sot ka kuptim tjetër, shumë më të ndryshëm: ajo nuk shërben vetëm për të sanksionuar homogjenitetin etnik të një kombi imagjinar, por për të formuar dhe mirëmbajtur një identitet kolektiv, i ankoruar në idenë e patriotizmit kushtetues. Ka ardhur koha e fundit që të kuptohet se përkatësia imagjinare e kosovarëve gjendet e zbërthyer në dispozitat e Kushtetutës së 15 prillit 2008, jo në ikonografinë, mendimet dhe praktikat politike të shekullit që e kemi lënë pas.
(Autori është kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese dhe profesor i së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare)
